De sleutel tot het openen van verhalen

Van een vriend krijg ik een boek: ‘Muziek’ van Michel Serres. Serres schetst een ontstaansgeschiedenis en beschrijft hoe onze taal ontstaan zou kunnen zijn vanuit de ruis van de wereld. Maar onze taal zoals we haar nu gebruiken, is slechts nog het oppervlak daarvan. Mensen willen betekenis zoeken en vinden in alles. De dingen begrijpen of verklaren. ‘Het zingen van de wereld’, zoals Serres het zegt, is helemaal uit de taal verdwenen.

‘Sommigen van ons, hardhorende lieden die nooit het zingen van de wereld horen, zich aan menswetenschappen wijden en dus verdoofd raken door de geluiden van het collectief, zien het universum als een onttoverde wereld waaruit het zingen is geweken. Doordat ze maar blijven praten, debatteren en twisten, in de overtuiging dat alleen een parlement over de dingen beslist, kunnen ze de dingen niet meer horen.’ Michel Serres – Muziek

De wereld zien als een onttoverde wereld, is iets wat ik herken. De problemen in de wereld zijn zo groot en complex dat geen mens ze nog kan dragen. Geloven in een betere wereld wordt steeds moeilijker met een aarde die sneller opwarmt dat we ooit hadden gedacht en gewapende conflicten die zich niet meer aan landgrenzen houden.
Praten en discussiëren zijn belangrijker geworden dan horen en luisteren. Woorden zijn in deze wereld daden geworden. Wie veel woorden heeft, is schatrijk. Het heet niet voor niets woordenschat. Maar in al die taal, die alleen maar betekenis wil geven en macht wil verkrijgen, verdwijnt steeds meer de relatie met de wereld. Het zingen van de wereld wordt overstemd.

Vorige week was ik aanwezig bij een bijeenkomst georganiseerd door de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. Een groep ontwerpers, kunstenaars, architecten en mensen uit de creatieve industrie is gevraagd mee te denken over een gezonde samenleving in de toekomst. Ik vind het spannend en uitdagend om als schrijver mee te mogen denken. Kan ik vanuit mijn vak werkelijk bijdragen?
We werken in groepen en aan het einde van de middag presenteren we ideeën en ontwerpen. In het gesprek voelen we allemaal het belang van echt luisteren naar mensen in alle lagen van de samenleving, juist ook de kwetsbare groepen. Luisteren naar wat ze daadwerkelijk nodig hebben.
Zo lijkt het ons belangrijk de burger zelf mee te laten denken over de vormgeving van hun eigen leefomgeving. Maar de burger is ook ‘vraag-moe’. Weer een vragenlijstje. De vraag zelf is vooral een vraag geworden met als doel ‘afvinken’; ‘ja, de doelgroep is bevraagd’. Voor echte verdieping lijkt geen tijd te zijn. Voor het verhaal tussen de regels is geen plek. Hoe kom je er dan achter wat er werkelijk speelt? En wat iemand werkelijk nodig heeft?

Ik moet denken aan open en gesloten verhalen. Soap is bijvoorbeeld een gesloten verhaal, waarbij je niet meer hoeft na te denken, omdat alle antwoorden worden gegeven. Maar ik zie ook hoe onze wereld vaak als gesloten wordt gepresenteerd. In vergaderingen of bijeenkomsten stellen we steevast de vraag: ‘is alles duidelijk?’, omdat duidelijkheid beter lijkt te zijn dan onduidelijkheid. Ook ik zet in vergaderingen mijn vergaderstem op en noteer in bullet points waar het werkelijk om gaat en wat ik moet onthouden (meestal een lijst lege woorden, die ik zelden teruglees).
Terwijl ik in mijn werk als schrijver juist probeer een ruimte te openen. Niet alle lijntjes inlossen, zodat de toeschouwer in kan stappen en mogelijk zelfs tot nadenken wordt aangezet. Ik zoek niet in een vorm van oplossingen.

En nu zit ik in deze bijeenkomst met al deze ‘creatieven’ en staan we voor de uitdaging om een samenleving voor de toekomst te ontwerpen. Het idee van een waterplein wordt gepresenteerd zoals die in Rotterdam bestaat. In een andere groep is een idee van een gezamenlijke tuin uitgewerkt. En ik vraag mij af: zijn dat misschien ‘open verhalen’?
Zijn een plein en een tuin ontwerpen die niet af zijn en toch vormgegeven? Een plein, als plek van ontmoeting. Die plek is pas ‘af’ als de mensen elkaar daadwerkelijk ontmoeten. Een gezamenlijke tuin, waar mensen hun eigen voedsel kunnen verbouwen. Ook deze plek is nooit af. De tuin is er alleen door de bewerking ervan: zaaien, oogsten, etc.. In de handeling van het tuinieren zit de voltooiing van de tuin, zoals de daadwerkelijke voorstelling in het theater zich in het hoofd van een toeschouwer afspeelt.

Kan kunst de sleutel zijn om verhalen te openen in gesloten werelden? Is dat waar Serres het over heeft? Als dromen van mensen weer werkelijk worden gehoord? Als de taal meer wordt dan alleen de betekenisdrager, meer dan het afvinken van vragenlijstjes? Is dat misschien waaraan de kunst kan bijdragen? Aan de vormgeving van ontmoetingen in het moment? Door vragen te stellen? Tijd te nemen? Ruimte te maken?
Begint het zingen van de wereld daar waar verhalen zich openen?