Jezelf een vraag stellen

Laat ik één vraag stellen: waar zijn we in vredesnaam mee bezig?
Een kernachtige vraag die gesteld kan worden in veel verschillende situaties. Wanneer je bijvoorbeeld afdwaalt op de snoepafdeling van een supermarkt helpt deze vraag je terug te gaan naar je oorspronkelijke doel, het kopen van een brood. Ook in een breder perspectief is de vraag zeer nuttig. Binnen een liefdesrelatie, in een bedrijf, in de politiek, na het invullen van de belastingaangifte, iedereen komt vroeg of laat in situaties waarin men zich de vraag stelt: waar zijn we (of meer specifiek, waar ben ik) in vredesnaam mee bezig?

Nu ligt het gevaar op de loer dat we deze vraag ook gaan stellen op zoek naar de welbekende zin-van-het-leven. De Engelse schrijver Douglas Adams bedacht een supercomputer die het antwoord kon berekenen op de ‘ultieme vraag van het leven, het heelal en de rest’. Het beruchte antwoord op deze vraag was volgens de computer ‘42’. Een nutteloos antwoord waarmee Adams het stellen van de ultieme vraag an sich ter discussie stelde. Het verhaal van Adams, dat vaak als humor wordt beschouwd, is een prachtig voorbeeld van de filosofie van het absurdisme. Het absurdisme gaat er immers van uit dat het leven in wezen geen bedoeling heeft. Toch blijft het van belang om die vraag ‘waar zijn we in vredesnaam mee bezig?’ in elk geval te blijven stellen. Ondanks de angst dat de vraag onbeantwoord zal blijven, of nog erger: een volgende vraag zal oproepen. Wat telt is het moment van paniek en niet de verklaring ervan.

Het stellen van de vraag, dat is kunst.
Of laat ik het anders formuleren: het stellen van de vraag, is dat kunst?

Toen Frans Hals in de Gouden Eeuw een groepsportret van een stel Haarlemse regenten schilderde, plaatste hij de afgebeelde personen heel specifiek op het doek. De ene kijkt je recht aan, de andere kijkt net weg, de derde kijkt naar de vierde en de vijfde kijkt omlaag. Dit portret stelt vragen. Waarom kijkt iemand net weg als hij zo prominent in een groep regenten staat? Waarom kijkt regent drie naar regent vier? Wat vindt regent vier daarvan? Het ziet er chique en vredig uit, maar wat is er aan de hand binnen de Haarlemse regentenkliek?

Wanneer de omstreden komiek Hans Teeuwen harde grappen maakt over huidskleur, of over mensen met een ander geboorteland of andere religie, dan stelt hij vragen. Vindt hij hen echt minderwaardig of doet hij alsof? Is hij erop uit om mensen te beledigen of laten wij onszelf beledigen? Wanneer je lacht om een racistische grap, ben je dan direct een racist?
Toen Teeuwen ooit door een Marokkaans-Nederlandse journaliste in een talkshow werd gevraagd waarom hij toch steeds Marokkanen beledigde gaf hij het frustrerend-onbevredigende antwoord: ‘Dat vind ik grappig.’ Dit antwoord is op zichzelf alweer beledigend en tegelijk toont het ons een interessant absurdistisch principe. Deze ontregelende reactie geeft indirect aan dat de vraag van de journaliste veel belangrijker was dan zijn antwoord. Wat telt is het moment van paniek en niet de verklaring ervan.

Het is natuurlijk het werk van een journalist om vragen te stellen. Zo ook het werk van een wetenschapper of een politicus. Maar de journalistiek stelt vragen binnen zijn eigen code van hoor en wederhoor. Een wetenschapper vraagt zich af of zijn antwoord meetbaar is en een politicus moet met een antwoord komen waar een meerderheid mee akkoord kan gaan. Een kunstenaar is minder gebonden. Sterker nog, een kunstenaar heeft de positie vragen te stellen waar niet direct een antwoord op te vinden is. Het stellen van een vraag trekt je even weg uit de status quo, uit dat wat normaal is. De kunstenaar verzet zich tegen de norm door te vragen hoe het anders kan. Daarmee is de kunstenaar universeel subversief. Verzet, niet door geweld, niet door agressie of destructie, maar door het stellen van een vraag.

Laatst liep ik door Amsterdam. Er stond een gedicht van Remco Campert op een gevel.

jezelf een vraag stellen
daarmee begint verzet
en dan die vraag aan een ander stellen