Oefeningen in verdwijnen
Sarah van Binsbergen
13 april 2018
In een ver verleden ging ik naar de kunstacademie. Ik bleef er anderhalf jaar hangen en leerde er veel, vooral dat ik geen beeldend kunstenaar wilde worden. Ironisch genoeg was het allereerste werk dat ik op de academie maakte in retrospectief het beste dat ik er zou voortbrengen. In de eerste les ruimtelijke vormgeving kregen we de opdracht om een sokkel voor jezelf te ontwerpen, een podium om jezelf aan de wereld te presenteren. Ik maakte een holle houten kubus waar ik niet alleen op kon staan, maar ook in kon kruipen. Als ik me oprolde, paste ik precies in de ruimte tussen de houten wanden. Een sokkel, netjes volgens de opdracht, maar ook een doos om in te verdwijnen.
Aan die sokkel moest ik afgelopen week ineens denken toen ik me onderdompelde in het werk van Hito Steyerl, een van de drie kunstenaars in de nieuwe expositie in EYE Amsterdam. Steyerl, vorig jaar uitgeroepen tot meest invloedrijke persoon in de kunstwereld, maakt werk over de manieren waarop kapitalisme, technologie en beeldcultuur met elkaar verweven zijn. Haar collageachtige films en haar essays gaan over dat wat zichtbaar is en dat wat zich juist aan onze blik onttrekt en niet zichtbaar kan, mag of wil worden. En vooral: hoe dat samenhangt met macht.
In Liquidity Inc. (2014) bijvoorbeeld, een van de werken die nu in EYE te zien is, gebruikt Steyerl water als metafoor voor de vloeibare, ongrijpbare manier waarop geld, macht, arbeid en informatie door de wereld bewegen. In een hypnotiserende collage van found footage, fake news en documentairebeelden vertelt de video het verhaal van Jason Wood, een ex-bankier die zijn baan verloor na de crash van 2008 en nu zijn geluk beproeft als bokser. Zijn verhaal wordt afgewisseld met beelden die verwijzen naar de internetbubble van de jaren ’90 en 2000, de golf van Hokusai en andere beroemde schilderijen in pixelige internetkwaliteit, en een surrealistisch weerbericht dat wordt gepresenteerd door een kind in met een bivakmuts.
‘Empty your mind’, hoor je Bruce Lee zeggen in een clipje dat door de video heen wordt gemixt tot een catchy mantra. ‘Empty your mind. Be shapeless, be formless. Like water.’ En: ‘Water can flow, water can crash. Be water, my friend’. Wees als water, dein mee op de golven die zich aandienen, zorg dat je vormeloos bent en elke mogelijke vorm kunt aannemen. Zoals digitale technologie dat doet, die via schermen en apps ons leven binnenstroomt en daar op zichtbare maar vooral onzichtbare wijze steeds meer greep op krijgt. Het is bitterzoete ironie dat de tentoonstelling in EYE opende in dezelfde week waarin duidelijk werd hoe ver en diep de tentakels van Facebook werkelijk reiken.
Verdwijnen is niet per se hetzelfde als letterlijk ophouden ergens te zijn. Verdwijnen kan ook betekenen: er zijn zonder gezien te worden. Zo goed in je omgeving opgaan dat je aanwezigheid niet opgemerkt wordt. Verdwijnen is jezelf onzichtbaar maken, en jezelf onzichtbaar maken is vaak een overlevingsstrategie.
Sociale media hebben ons een sokkel gegeven waarop we ons aan de wereld kunnen presenteren, maar wie denkt dat alles in onze vernetwerkte wereld draait om gezien worden, heeft het mis. Denkend aan Liquidity Inc., aan Facebook en aan die andere fantastische film van Hito Steyerl, How Not to Be Seen: A Fucking Didactic Educational .MOV File (2013), kan ik niet anders concluderen dan dat dit de echte superkracht van deze tijd is: het vermogen om jezelf onzichtbaar te maken.
Aan die sokkel moest ik afgelopen week ineens denken toen ik me onderdompelde in het werk van Hito Steyerl, een van de drie kunstenaars in de nieuwe expositie in EYE Amsterdam. Steyerl, vorig jaar uitgeroepen tot meest invloedrijke persoon in de kunstwereld, maakt werk over de manieren waarop kapitalisme, technologie en beeldcultuur met elkaar verweven zijn. Haar collageachtige films en haar essays gaan over dat wat zichtbaar is en dat wat zich juist aan onze blik onttrekt en niet zichtbaar kan, mag of wil worden. En vooral: hoe dat samenhangt met macht.
In Liquidity Inc. (2014) bijvoorbeeld, een van de werken die nu in EYE te zien is, gebruikt Steyerl water als metafoor voor de vloeibare, ongrijpbare manier waarop geld, macht, arbeid en informatie door de wereld bewegen. In een hypnotiserende collage van found footage, fake news en documentairebeelden vertelt de video het verhaal van Jason Wood, een ex-bankier die zijn baan verloor na de crash van 2008 en nu zijn geluk beproeft als bokser. Zijn verhaal wordt afgewisseld met beelden die verwijzen naar de internetbubble van de jaren ’90 en 2000, de golf van Hokusai en andere beroemde schilderijen in pixelige internetkwaliteit, en een surrealistisch weerbericht dat wordt gepresenteerd door een kind in met een bivakmuts.
‘Empty your mind’, hoor je Bruce Lee zeggen in een clipje dat door de video heen wordt gemixt tot een catchy mantra. ‘Empty your mind. Be shapeless, be formless. Like water.’ En: ‘Water can flow, water can crash. Be water, my friend’. Wees als water, dein mee op de golven die zich aandienen, zorg dat je vormeloos bent en elke mogelijke vorm kunt aannemen. Zoals digitale technologie dat doet, die via schermen en apps ons leven binnenstroomt en daar op zichtbare maar vooral onzichtbare wijze steeds meer greep op krijgt. Het is bitterzoete ironie dat de tentoonstelling in EYE opende in dezelfde week waarin duidelijk werd hoe ver en diep de tentakels van Facebook werkelijk reiken.
Verdwijnen is niet per se hetzelfde als letterlijk ophouden ergens te zijn. Verdwijnen kan ook betekenen: er zijn zonder gezien te worden. Zo goed in je omgeving opgaan dat je aanwezigheid niet opgemerkt wordt. Verdwijnen is jezelf onzichtbaar maken, en jezelf onzichtbaar maken is vaak een overlevingsstrategie.
Sociale media hebben ons een sokkel gegeven waarop we ons aan de wereld kunnen presenteren, maar wie denkt dat alles in onze vernetwerkte wereld draait om gezien worden, heeft het mis. Denkend aan Liquidity Inc., aan Facebook en aan die andere fantastische film van Hito Steyerl, How Not to Be Seen: A Fucking Didactic Educational .MOV File (2013), kan ik niet anders concluderen dan dat dit de echte superkracht van deze tijd is: het vermogen om jezelf onzichtbaar te maken.
Sarah van Binsbergen
Sarah van Binsbergen is hoofdredacteur van online tijdschrift Hard//hoofd. Ook schrijft ze non-fictie en maakt ze boeken en programma’s bij uitgeverij Valiz.
