Praten en kunst

Het is moeilijk om niet in metaforen te praten over grootse dingen. Trouwerijen en begrafenissen zijn ervan vergeven. In kunstopleidingen is een deel van de lessen erop gericht minder in metaforen te praten over kunst. ‘Wat bedoel je nou echt?’ is een onmogelijk te beantwoorden vraag:
– Het is een beetje als…
– Het lijkt een beetje op…
Praten over kunst schiet vaak tekort.
Toch zijn er weinig mensen die kunst kunnen zien zonder erover te praten. In musea en foyers klinkt er een voortdurend geroezemoes over wat wordt/werd ervaren en waar het werk de kijker aan doet denken. Praten is het boetseren van de blik. Door te praten wordt er meer en duidelijker gezien. Een deel van een kunstwerk bestaat uit de woorden erover.

Praten maakt bevattelijk. Woorden kunnen een beeld maken dat zich in ons kan vastzetten. Dit beeld, deze woorden, hebben de functie van metafoor. Door te praten creëren we herkenbaarheid. Het is moeilijk een wolk te beschrijven, totdat we hem vergelijken met een draak, een theepot, met iets dat we kennen. Dat de wolk nooit een draak is geweest, is makkelijk te vergeten.

Bij de poging een begrijpelijk beeld te vormen, ligt versimpeling op de loer. Zeker als er een belang bij bestaat dat het werk wel/niet gekocht of wel/niet goed gevonden zal worden, zoals veel voorkomt in professionele tekst over kunst – bijvoorbeeld recensies of de achterflap van een boek. Oordeel, thema, de biografie van de maker, het vergelijken met andere werken, het plaatsen in een stroming of de koppeling aan actualiteit, zijn haakjes in ons brein waaraan het kunstwerk wordt opgehangen. Deze haakjes kunnen helpen bij de ervaring, maar juist omdat ze zo effectief zijn, moet we extra bedacht zijn op versimpeling.
(Het is hier belangrijk onderscheid te maken tussen duidelijk en simpel. Duidelijk probeert zo goed mogelijk en simpel zo eenvoudig mogelijk weer te geven. Duidelijk kan heel makkelijk of moeilijk zijn, simpel is altijd makkelijk. Mensen vinden simpel vaak geruststellender dan duidelijk).

Stil zijn bij kunst is niet altijd beter dan praten. Geloven dat er niets te zeggen valt, is terug te voeren op de opvatting dat niets betekenis heeft. Met deze vooronderstelling, hoe juist wellicht ook, lijkt het even onzinnig om naar kunst te kijken als naar een paaltje in de wei. Dit gezegd en daarbij vastgesteld hebbende dat verreweg de meeste mensen kwebbelaars zijn, kan het uitstellen van woorden bijdragen aan de beleving van kunst. Zeker als we bedenken dat goede kunst zich vaak niet aan categorieën houdt en woorden de neiging hebben om categorieën te versterken.

Overgave aan goede kunst ontwricht taal. Geconfronteerd met liefde of dood vindt niemand de juiste woorden. Ook een kunst-ervaring kan zorgen dat we niet op woorden komen, evengoed als die ervaring ruimte krijgt in de leegte die woorden achterlaten. We schrikken soms wanneer we onszelf vinden met iets dat niet uit te leggen is, maar misschien schrikken we net zo hard van onze sprakeloosheid.