Outsider Art

Ter inspiratie van een kunstproject met mensen met een verstandelijke beperking ging ik met een klein groepje naar het Outsider Art Museum in de Hermitage, Amsterdam. We bezochten de tentoonstelling van beeldend kunstenaar Willem van Genk. Een speciaal getrainde gids leidde ons rond volgens de Visual Thinking Strategies methode (VTS). Via drie vragen bracht ze ons in contact met een drietal grote schilderijen:
– Wat gebeurt er in deze afbeelding?
– Waaraan zie je dat?
– Wat kunnen we nog meer ontdekken?
Aan deze schijnbaar simpele vragen ligt een wetenschappelijke studie ten grondslag, en de vragen zijn wonderbaarlijk effectief en verdiepend. Voor elk werk stonden we minstens een half uur te kijken, te praten, uit te wisselen. We bleven zoveel mogelijk weg van interpretatie. Hoe vaak ben je zo lang in een werk verdiept, en ga je steeds méér zien? En word je, door de gezamenlijke ervaring, een groep met je mede-kijkers? Nu moet ik zeggen dat het werk van Willem van Genk ook wel zo boordevol leven en details zit, dat het makkelijk lang verdwalen is in een van zijn metrostationsschilderijen, of zijn drieluik over de Koude Oorlog.

Onze gids liet maar mondjesmaat iets los over het leven van Willem van Genk, hoewel we via zijn werk een diepe inkijk kregen in zijn geesteswereld. Obsessief, heftig, véél indrukken. Welke ‘beperking’ hij had bleef onbenoemd. Dat waardeerde ik. We waren tenslotte al in het Outsider Art Museum, het kader was daarmee al geschetst.

Outsider Art (ook wel Art Brut genoemd) is, grof gezegd, een stroming van kunstenaars buiten de gevestigde kunstwereld. In de praktijk zijn dat vaak mensen met een psychische aandoening of verstandelijke beperking.
Een kenmerk van het werk is dat het meestal niet gemaakt is om tentoon te stellen of te verkopen. Veel werk van outsider artists ligt onder een bed of in een kast (en wordt later ontdekt). Het wordt gemaakt puur en alleen als uiting van de kunstenaar. Omdat hij of zij wel moest.
Willem van Genk zelf stond bij uitzondering wel toe dat zijn werk geëxposeerd werd, maar het mocht niet worden verkocht.

Nadat we het museum verlaten hadden, begon er iets bij mij te knagen. Waarom moet Willem van Genk als outsider gelabeld worden? Waarom is de geestelijke gesteldheid van de kunstenaar een classificatie voor het werk? Doen we het werk met dit label, deze scheiding, niet tekort? Doet het er eigenlijk toe wie het werk gemaakt heeft?

Wat je niet ziet bestaat niet wel!*, het project waar ik sinds een klein jaar aan meewerk, draait om het bevorderen van de sociale participatie van mensen met een verstandelijke beperking. Ook daar loop ik ertegenaan dat er twee werelden zijn; die van mensen met een beperking en die van mensen zonder beperking, keurig van elkaar gescheiden door eigen scholen, huizen, sport, musea.
Wat soms goed is, omdat het bescherming geeft, context en veiligheid, gelijkgestemden elkaar doet vinden. Maar soms is het niet goed, als je het hebt over volwaardig deelnemen aan de maatschappij. Daarvoor moet er uitwisseling zijn, wederkerigheid, gelijkwaardigheid.
Om dat te bereiken moet er soms helemaal geen scheiding zijn. En zou in het geval van Willem van Genk zijn kunst niet in een eigen museum moeten hangen, maar gewoon, tussen de ‘normalen’. Of zou het dan minder gewaardeerd worden…? Of meer? Zolang we de scheidslijn tussen normaal en minder normaal zo strak blijven trekken, zullen we het niet weten.


* De interactieve tentoonstelling Wat je niet ziet bestaat niet wel! is tussen 26 september en 15 oktober 2020 te zien op meerdere locaties in Enschede. De tentoonstelling Woest met het werk van Willem van Genk in het Outsider Art Museum is te zien tot 3 januari 2021.