Diep luisteren

Eén minuut voor negen klik ik op de link voor de samenkomst. Elke keer opnieuw ongemakkelijk zwaai ik naar de andere aanwezigen. We hebben elkaar nooit live ontmoet, we zijn aan elkaar gekoppeld, omdat dit tijdslot ons het beste uitkwam. Vrijdagochtend van negen tot tien, al is het bij J. uit Nieuw-Zeeland negen uur ’s avonds en bij E. uit Ierland acht uur in de ochtend. We kennen elkaar niet en ondanks mijn ongemak kijk ik er elke twee weken naar uit deze mensen te zien. Wat ons concreet bindt, is onze deelname aan de onlinecursus Zen and the Art of Saving the Planet van de boeddhistische gemeenschap Plum Village. Wat ons dieper bindt, is ons verlangen op een mindful manier om te gaan met de klimaatcrisis.

‘Shall we do a little bell?’ stelt M. voor. Hij pakt zijn telefoon, hij heeft een app waarmee hij digitaal een klankschaal kan laten klinken. Ik sluit mijn ogen en hoor het inmiddels bekende geluid. Zolang ik de galm hoor, houd ik mijn ogen gesloten. Wanneer het geluid is weggestorven open ik ze, maar ik zie dat de anderen hun ogen nog gesloten hebben. In haar manifest Quantum Listening stelt Pauline Oliveros de vraag ‘When do you stop hearing the sound? When does memory begin?’ Ik moet aan die vraag denken, terwijl ik wacht tot de anderen hun ogen zullen openen.

Oliveros (1932-2016) was een Amerikaanse accordeonist, componist en bedenker van het ‘Deep Listening’ project, wat voor haar het fundament van haar omgang met muziek vormde. Ik luister graag naar haar nummer ‘A Love Song’ (1985) van het album The Well & The Gentle. Het is een compositie voor accordeon en stem. Er zit een galm op de accordeon, waardoor de noten regelmatig weg lijken te zweven en echo’s vormen. De stem zingt geen woorden, alleen noten die regelmatig samenvallen met die van de accordeon, waardoor je een spacy dubbeling krijgt. Ik houd mijn ogen dicht, deels om beter te kunnen luisteren, deels om mijn gedachten de vrije loop te kunnen laten.

Quantum Listening gaat over het verschil tussen de onvrijwillige aard van het horen en de vrijwillige, selectieve natuur van het luisteren. Het gaat over intens luisteren, naar alles wat hoorbaar is, op elke mogelijke manier. ‘Deep Listening’ betekent voor Oliveros ‘het onderzoeken van de relaties tussen alle geluiden, natuurlijk of technisch, bedoeld of onbedoeld, echt, herinnerd of denkbeeldig’. Het is niet niks. En waarom zouden we? Omdat luisteren de basis is van onze beschaving, aldus Pauline Oliveros. Hoe we luisteren vormt ons leven.
Het oor wordt altijd overschaduwd door het oog. Ten onrechte, want, schrijft Oliveros, ‘het oor vertelt het oog waar te kijken’.
Het diepe luisteren zorgt voor een connectie met alles dat er is. En die connectie tussen mijzelf en de rest van de wereld, vooral de natuur, is voor mij de reden geweest deel te nemen aan de cursus, waardoor ik nu hier naar mijn scherm zit te kijken, naar de gezichten met gesloten ogen. Luister ik niet goed genoeg, of luisteren de anderen inmiddels naar de herinnering van het geluid van de klankschaal?

‘Deep Listening’ is een levenslange oefening: hoe meer je luistert, hoe beter je leert luisteren. Mediteren is een belangrijk onderdeel van het project. Leren je te concentreren op, en gericht luisteren naar je lichaam, je gedachten en je omgeving.
Ook Oliveros mediteerde door te luisteren naar een vervliegend geluid. De meditatie van het luisteren naar geluid dat verdwijnt brengt een mens volgens haar op de grens van realiteit en virtualiteit. Virtualiteit, dat is wat ik hoor wanneer ik naar ‘A Love Song’ luister. De losse tonen van de accordeon en de stem die blijven resoneren. Het omslagpunt is niet aan te wijzen, waardoor ik me afvraag waar het verschil zit tussen reëel en virtueel. Als ik een denkbeeldig geluid hoor, is het dan in mijn hoofd op dat moment geen werkelijk geluid?
De ogen gaan open. De echo van de klankschaal is vervlogen, de herinnering aan de klankschaal is onhoorbaar geworden. Nu is er de stilte, waarin we wachten tot iemand van ons het woord zal nemen.