Moderne sprookjes

Afgelopen donderdag, tijdens een gesprek met een onbekende op een borrel, kwam ter sprake dat ik romans schrijf. De man tegenover me, hij droeg een gouden ring om zijn duim, vroeg me: ‘Ben je niet bang dat ChatGPT je werk overneemt?’ Ik antwoordde dat ik net zomin bang ben dat een geavanceerde rekenmachine mijn schrijfwerk overneemt, als dat een konijn mijn nieuwe roman zal schrijven en nam nog een slok wijn. Hij nam geen genoegen met mijn antwoord en noemde het naïef. ‘Binnenkort sta je aan de zijlijn.’ Ik zei dat het schrijven van een roman mensenwerk is. ‘Een individu spreekt via het papier tegen een ander individu.’ Hij keek me verbaasd aan, alsof ik zojuist had beweerd dat ik een lantaarnopsteker ben, en begon over de schaakcomputer, de spelquiz Jeopardy! die IBM’s Watson won en nog een paar successen van artificiële intelligentie. Voordat we bij de killerrobot zouden aanbelanden, stelde ik hem vlug een tegenvraag: ‘Wat gaat er voor een lezer verloren als computersystemen voortaan alle verhalen schrijven?’

Cultuurwetenschappers hebben allang aangetoond dat literaire creaties ons denken, onze waarneming en onze beleving kunnen transformeren. Het lezen van een roman kan persoonlijke of politieke veranderingen teweegbrengen. Dat is niet per se het doel ervan, maar het kan wel een neveneffect zijn.

ChatGPT en andere grote taalmodellen werden in 2022 als revolutionaire tools gepresenteerd, maar wat bleek al snel? Deze vorm van AI bootst alleen maar met behulp van statistiek na wat al bestaat, of recombineert het werk van anderen. Van mensen. Wat Amerikaanse techmiljardairs innovatie noemen, is in werkelijkheid een achteruitgang: een stilstand in de literatuur.

Een recent voorbeeld van een baanbrekende roman die wel een maatschappelijke verandering in gang zette, is All Fours van Miranda July. De literaire zomerhit van 2024 en als het zo doorgaat ook van 2025. In deze roman staat het voortdurend veranderende vrouwenlichaam centraal. All Fours wordt ook wel The Great Perimenopause Novel genoemd. Een verfrissende doorbreking van een traditie, niet weer een Great American Novel, maar een roman over de periode voor de menopauze. Tot voor kort niet het meest sexy onderwerp, maar in de handen van July dus wel. Taboe wordt extase.

July toont een lezer een nieuwe visie op vrouwen die voor de tweede of derde keer in hun leven door een hormonale transitie gaan. In plaats van vrouwen stilletjes van het literaire podium te laten verdwijnen als ze de vijftig naderen, laat July de lezer kennismaken met een vijfenveertigjarige vrouw die opnieuw verliefd en begeerd wordt.
De hoofdpersoon, die sterk op July lijkt, zoekt buiten de gebaande paden naar intimiteit en heeft seks zoals ze die niet eerder heeft ervaren. Haar fantasieën, haar psychedelische ervaringen, zouden nooit door de censuur van het kuise ChatGPT komen.

Vraag me dus niet meer of ik bang ben dat mijn werk wordt overgenomen door AI. Ik red me wel. Wees liever zelf bang. Als mensen massaal geloven in de sprookjes waarmee techmiljardairs hun spulletjes aan ons proberen te verkopen, en romans voortaan met behulp van AI worden geschreven, zullen de prikkels om opnieuw over iets na te denken verdwijnen. Lezers verdienen beter.